(شهید مطهری)

 

 

 

پایان‌ نامه کارشناسی ارشد الهیات و معارف اسلامی – فلسفه و کلام اسلامی

 

 

 

عنوان:

 

بررسی تطبیقی نظریه تکثرگرایی سروش و وحدت متعالی ادیان نصر

 

 

 

متن پایان نامه :

 

***ممکن است هنگام انتقال از فایل اصلی به داخل سایت بعضی متون به هم بریزد یا بعضی نمادها و اشکال درج نشود ولی در فایل دانلودی همه چیز مرتب و کامل و با فرمت ورد موجود است***

 

 

 

 

چکیده رساله/پایان نامه:     یکی از مهم‌ترین سوالات ما در عرصه معرفت شناسی دینی مسأله پلورالیسم یا کثرت‌گرایی دینی است. آن چه اکنون محل سؤال واقع گردیده است اصل وجود کثرت ادیان نیست بلکه تبیین علت این کثرت‌هاست. نظریه “پلورالیزم یا کثرت گرایی دینی” از یکسو و نظریه “وحدت متعالی ادیان” از سویی دیگر واکنش هایی است که نسبت به این مسئله مطرح گردیده است. پلورالیزم به دنبال راهی برای اثبات حقانیت ادیان گوناگون و رستگاری پیروان آن هاست. دکتر سروش به عنوان حامی این تفکر با بهره گیری از معرفت شناسی کانت و هرمنوتیک فلسفی ادعا می کند که پیروان ادیان مختلف به حقیقت فی نفسه دسترسی ندارند و فقط نمودی از امر مطلق را دریافت می‌کنند. او قلمرو معرفت‌شناسی کانت را از تجربه های حسی فراتر دانسته، آن را شامل تجربه‌های دینی نیز می داند. از دیدگاه سروش در واقع هسته ی اولیه ی تمام ادیان تجربه های دینی آن هاست و این فرهنگ ها و ادراکات گوناگون است که در ارائه ی تفسیر این تجربه دخالت کرده، تفسیر های متکثر از آن ارائه می دهد. دکتر نصر هم به عنوان نماینده ی جریان سنت گرایی با بهره گرفتن از مبانی ای که عمدتا متأثر از سنت گرایانی چون شوآن وگنون و نیز عرفان اسلامی است قائل به نظریه ی وحدت باطنی ادیان است. او اولاً باطن ادیان را یکی می داند؛ هر چند ظاهر آنها با هم ناسازگار باشند؛ دوم، حکمت باطنی و جاودان را امری مشترک در میان ادیان می بیند که توان ایجاد سازگاری میان ادیان را دارد؛ و سوم آنکه همه ادیان بزرگ را دارای ریشه ای الهی می داند. در مقام مقایسه بزرگترین وجه تشابه این دو دیدگاه اعتقاد به حقانیت ادیان بزرگ تاریخی و رستگاری پیروان آنها است و بزرگترین وجه تفاوت آنان در مبانی آن دو برای اتخاذ چنین موضعی است. سروش از مبانی فلسفی کانت و هرمنوتیک فلسفی در این جهت بهره می برد و نصر از مبانی سنت گرایان، بویژه اعتقاد آنان به ریشه واحد ادیان و نظریه جاودان خرد.

کلید واژه:     معرفت شناسی دینی، پلورالیزم دینی، عبدالکریم سروش، وحدت متعالی ادیان، سید حسین نصر حکمت خالده.

 

 

فهرست مطالب

 

 فصل اول: مقدمات بحث ۱

 

۱- مقدمه. ۱

 

۱-۱- تعریف مسئله و تبیین موضوع. ۱

 

۱-۲- ضرورت تحقیق و هدف. ۲

 

۱-۳- پرسش ‌های اساسی تحقیق ۳

 

۱-۴- فرضیه‌ها و پاسخ‌های احتمالی تحقیق ۳

 

۱-۵- پیشینه تحقیق ۴

 

۱-۶- چه کاربردهایی از انجام این تحقیق متصور است؟. ۵

 

۱-۷- نوآوری وامتیاز تحقیق حاضر در چیست؟. ۵

 

۱-۸- گزارشی اجمالی از فصول تحقیق ۵

 

فصل دوم: بررسی نظریه کثرت‌گرایی دکتر سروش. ۱۱

 

۲- ۱- پلورالیزم و خاستگاه آن ۱۲

 

۲- ۱-۱- معناشناسی پلورالیزم دینی ۱۲

 

۲-۱-۲- بررسی پیشینه و خاستگاه پلورالیزم دینی ۱۵

 

۲-۱-۲-۱- بررسی زمینه ها و عوامل فلسفی نظریه. ۱۶

 

۲-۱-۲-۲- بررسی زمینه‌ها و عوامل معرفتی نظریه. ۱۹

 

۲-۱-۲-۳- بررسی زمینه‌ها و عوامل سیاسی، فرهنگی و اجتماعی نظریه. ۲۳

 

۲- ۲- تبیین نظریه کثرت‌گرایی دکتر سروش ۲۷

 

۲-۲-۱- گذری کوتاه بر نظریات دکتر سروش. ۳۰

 

۲-۲-۲- نظر سروش درباره دین و معرفت دینی ۳۳

 

۲-۲- ۳- تبیین نظریه کثرت‌گرایی دکتر سروش. ۳۵

 

۲-۳- بررسی مبانی فلسفی نظریه کثرت‌گرایی دکتر سروش ۴۴

 

۲-۳- ۱- مبانی فلسفی کانت. ۴۴

 

۲-۳-۱-۱- مبانی فلسفه کانت و تکثرگرایی ۴۷

 

۲-۳-۲- هرمنوتیک. ۵۰

 

۲-۳-۲-۱- سروش و هرمنوتیک ۵۴

 

۲-۳-۳- پرسپکتیویسم نیچه (Nietzsche Perspectivism) 60

 

۲-۳-۳- ۱- سروش و پرسپکتیویسم ۶۳

 

۲-۳-۴- بازی‌های زبانی ویتگنشتاین (TheTheoryof Language games) 64

 

۲-۳-۴-۱- سروش و نظریه ی بازی‌های زبانی ویتگنشتاین ۶۶

 

۲-۳- ۵- سروش و تجربه‌گرایی دینی ۶۹

 

۲-۳-۵-۱- تجربه ی دینی از نگاه فیلسوفان غرب. ۷۰

 

۲-۳-۵-۲- تجربه دینی و نگاه عرفا ۷۱

 

۲-۳-۵-۳- سروش و تجربه‌ی دینی ۷۶

 

۲- ۴- جمع‌بندی و نتیجه‌گیری. ۸۰

 

فصل سوم: بررسی نظریه وحدت متعالی ادیان دکتر نصر. ۸۲

 

۳-۱- سنت‌گرایی و خاستگاه آن ۸۳

 

۳-۱-۱- معناشناسی سنت‌گرایی ۸۳

 

۳-۱-۱-۱- معناشناسی سنت. ۸۵

 

۳-۱-۱-۲-  بررسی واژه (Tradition) 86

 

۳-۱-۱-۲-۱- اشتقاق و معنای لغوی. ۸۶

 

۳-۱-۱-۲-۲- بررسی واژه سنت در معنای عرفی ۸۷

 

۳-۱-۱-۲-۲-۱- معنای سنت در زبان عربی ۸۷

 

۳-۱-۱-۲-۲-۲- معنای سنت در زبان فارسی ۸۸

 

۳-۱-۱-۳- چیستی سنت در نظر عالمان سنت‌گرا ۸۹

 

۳-۱-۱-۳-۱- حقیقت مطلق، بی‌صورت و فرا زمان ۹۰

 

۳-۱-۱-۳-۲- تجلی صوری حقیقت‌های الوهی ازلی در زمان و مکان از طریق ظواهر و قوالب اسطوره‌ای و دینی   ۹۲

 

۳-۱-۲- پیشینه و خاستگاه سنت‌گرایی ۹۴

 

۳-۱-۲-۱- پایه‌گزاران سنت‌گرایی ۱۰۰

 

۳-۱-۲-۱-۱- رنه‌گنون ۱۰۰

 

۳-۱-۲-۱-۲- آناندا کوماراسوامی ۱۰۲

 

۳-۱-۲-۱-۲- فریتهوف شوان ۱۰۴

 

۳-۱-۳- سید حسین نصر پایه گذار سنت گرایی در ایران ۱۰۶

 

۳-۱-۳-۱- نگاهی به زندگی حسین نصر. ۱۰۶

 

۳-۱-۳- ۲- نگاهی به آراء و افکار حسین نصر. ۱۰۸

 

۳-۱-۴- سنت و دین از نگاه نصر وسنت گرایان ۱۱۲

 

۳-۲- تبیین نظریه وحدت متعالیه ادیان ۱۱۴

 

۳-۲-۱- اصول نظریه‌ی وحدت متعالی ادیان ۱۱۶

 

۳- ۲-۱-۱-تمام ادیان مبدأ واحدی دارند. ۱۱۶

 

۳-۲-۱-۲-تفاوت جایگاه امر مطلق و مثل اعلاء ۱۱۷

 

۳-۲-۱-۳- اصل راست آیینی ۱۱۹

 

۳-۲-۱-۴-تمایز میان بعد ظاهری و بعد باطنی ۱۲۲

 

۳-۲-۱-۵- وحدت باطنی و کثرت ظاهری. ۱۲۶

 

۳-۲-۱-۶- وجود عناصر متشابه در ادیان مختلف. ۱۲۸

 

۳-۲-۲- جمع بندی و نتیجه گیری بخش ۱۳۰

 

۳-۳- مبانی نظریه وحدت متعالی ادیان ۱۳۱

 

۳-۳-۱- مبانی نظری وعرفانی نظریه ی وحدت متعالی ادیان ۱۳۱

 

۳-۳-۱-۱- فلسفه سنت گرایان (حکمت خالده) ۱۳۱

 

۳-۳-۱-۱-۱- حکمت خالده و نظریه وحدت متعالی ادیان ۱۳۷

 

۳-۳-۱-۲- مبانی عرفانی نظریه وحدت متعالی ادیان ۱۳۹

 

۳-۳-۱-۲-۱- ابن‌عربی و مبانی نظریه‌ی وحدت متعالی ادیان ۱۴۱

 

۳-۳-۱-۲-۱-۱- ابن‌عربی و نظریه ی وحدت وجود. ۱۴۲

 

۳-۳-۱-۲-۱-۲- ابن‌عربی و وحدت‌گرایی دینی ۱۴۵

 

۳-۳-۱-۲-۱-۳- اسماء الهی و ظهور ادیان ۱۴۶

 

۳-۳-۱-۲-۱-۴- ابن‌عربی و نظریه‌ی وحدت متعالی ادیان ۱۴۸

 

۳-۳-۱-۲-۲- وحدت متعالی ادیان در اندیشه مولوی. ۱۵۰

 

۳-۳-۱-۲-۲-۱- وحدت انبیاء ۱۵۱

 

۳-۳-۱-۲-۲-۲- علت اختلاف ادیان در نگاه مولوی. ۱۵۲

 

۳-۳-۱-۲-۲-۳- یکی بودن حقیقت. ۱۵۴

 

۳-۳-۱-۲-۲-۴- گوهر دین ۱۵۵

 

۳-۳-۱-۳- نتیجه گیری بخش ۱۵۶

 

۳-۳ -۲- مبانی فلسفی نظریه‌ی وحدت متعالی ادیان ۱۵۶

 

۳-۳-۲-۱ – نصر و فلسفه‌ی اسلامی ۱۵۶

 

۳-۳-۲-۲- نصر و حکمت متعالیه. ۱۶۰

 

۳-۳-۲-۲-۱- اصول مابعدالطبیعی ۱۶۰

 

۳-۳-۲-۲-۲- تشکیک در وجود. ۱۶۱

 

۳-۳-۲-۲-۳- وحدت متعالی وجود. ۱۶۲

 

۳-۳-۲- ۳- نصر و شیخ اشراق ۱۶۵

 

۳ -۳-۲-۳-۱- نورالانوار و مباحث وجود. ۱۶۸

 

۳-۳-۲-۴- جمع بندی و نتیجه‌گیری. ۱۷۰

 

فصل چهارم: مقایسه و تطبیق دو نظریه. ۱۷۳

 

۴- مقایسه و تطبیق دو نظریه. ۱۷۴

 

۴-۱- مقدمه: جهانی‌شدن و دین ۱۷۴

 

۴-۲- بررسی اجمالی دو نظریه. ۱۷۵

 

۴-۳- بررسی مقایسه‌ای و تطبیقی نظریه کثرت‌گرایی سروش و وحدت متعالی ادیان نصر. ۱۷۶

 

۴-۳-۱- حقیقت مطلق؛ عدم شناخت حقیقت مطلق، محدودیت انسانی یا نامحدود‌بودن حقیقت مطلق. ۱۷۶

 

۴-۳-۲- دین و تکثر ادیان در نگاه سروش و نصر، پلورالیزم دینی یا دین جاویدان ۱۸۰

 

۴-۳-۳- ویژگی و خصوصیات ادیان متکثر از دیدگاه سروش و نصر، بشری‌بودن یا وحیانی ‌بودن ۱۸۴

 

۴-۳-۳-۱- دیدگاه سروش ۱۸۴

 

۴-۳-۳-۱- ۲- تجربه دینی، هسته‌ی دین ۱۸۴

 

۴-۳-۳-۱- ۳- وجود شخصیت بنیان‌گذار دین ۱۸۵

 

۴-۳-۳-۱-۴- ذاتیات، اساس دین و عرضیات، صورت دین ۱۸۵

 

۴-۳-۳-۱-۵- دین وحیانی اقلّی است نه اکثری. ۱۸۶

 

۴-۳-۳-۲- دیدگاه نصر. ۱۸۷

 

۴-۳-۳-۲-۱- دین امری قدسی است. ۱۸۷

 

۴-۳-۳-۲-۲- محوریت متون مقدس ۱۸۸

 

۴-۳-۳-۲-۳- اهمیت سنت بنیان‌گذار دین ۱۸۸

 

۴-۳-۳-۲-۴- تعالیم و مناسک ۱۸۹

 

۴-۳-۳-۲-۵- ظاهر و باطن دین ۱۸۹

 

۴-۳-۴- جمع‌بندی، مقایسه و تطبیق ۱۹۰

 

۴-۳-۴-۱- اشتراک دیدگاه‌ها ۱۹۰

 

۴-۳-۴-۲- اختلاف دیدگاه‌ها ۱۹۱

 

۴-۴- جمع‌بندی و نتیجه‌گیری. ۱۹۳

 

منابع و مآخذ. ۱۹۵

 

الف: کتاب. ۱۹۶

 

ب: مقالات. ۲۰۴

 

ج: منابع انگلیسی ۲۰۶

 

 

 

فصل اول: مقدمات بحث

 

۱- مقدمه

 

۱-۱- تعریف مسئله و تبیین موضوع

 

تنوع و تکثر ادیان و مذاهب در جهان ما به گونه‌ای است که نمی‌توان یک دین را مرکز توجه قرار داد و سایر ادیان را نادیده گرفت. امروزه ارتباطات به گونه‌ای است که پیروان ادیان را وا داشته است تا به یکدیگر توجه کنند. با ظهور تجددگرایی در الهیات پژوهشی و پیشرفت فناوری و مسئله جهانی‌شدن، تکثرگرایی دینی به صورت یکی از عرصه‌های مهم فلسفه دین درآمده است. مسئله‌ای که ابتدا از جانب فیلسوفان غرب و در نهایت نماینده‌ی برجسته آن‌ها جان هیک مطرح شد. باید گفت چون ما با تکثرات فراوانی در جهان مواجهیم، تبیین این مسئله برای پژوهشگران عرصه‌ی دین از اهمیت شایانی برخوردار است و از آنجا که هر دینداری به دین خود پایبند است و ادیان دیگر را نسبت به دین خود ناقص می‌شمارد، نظرگاه‌ها و دلایل زیادی برای موضوع یاد شده بیان گردیده و ذهن متفکران ایرانی معاصر را نیز به خود مشغول داشته است و آنان با اعتقاد به کثرت‌گرایی یا وحدت متعالی ادیان اصول و مبانی دیدگاه خود را رواج داده و طرفداران پر شماری یافتند.

 

 

این دیدگاه‌ها در چهارچوب تعریف‌های گوناگونی در میان نواندیشان مسلمان مطرح شده است. از جمله‌ی آن‌ها دکتر سروش به عنوان نظریه پرداز ومتفکری نوگرا، بر این باور است که کثرتی که در عالم با آن مواجهیم حادثه‌ای طبیعی و نا زدودنی است و با هدایت‌گری خداوند و سعادت جویی آدمیان ملائمت دارد. از جانب دیگر دکتر نصر به عنوان نظریه‌پرداز سنت‌گرا در موضعی مقابل اما در عین حال شبیه، بر این باور است که سر چشمه‌ی ادیان، یک مبدأ الهی است و همه تجلّی یک حقیقت‌اند و تنها در ظاهر با هم تفاوت هایی دارند و در نتیجه ادیان دارای وحدت متعالی هستند.

 

هدف اصلی این نوشتار پاسخ به این سئوال است که با وجود تفاوت دو دیدگاه یاد شده آیا می‌توان نقاط مشترکی در آنها یافت؟

 

۱-۲- ضرورت تحقیق و هدف

 

در جامعه‌ی دینی ما چالش‌هایی وجود دارد که با ریشه‌یابی آن‌ها به این نکته پی می‌بریم که مشکل اساسی در عدم توفیق جوامع دینی برای رفع مشکلاتشان به واسطه معرفتی است که آن‌ها نسبت به پدیده دین دارند. بدین ترتیب مباحث معرفت‌شناسی دینی از جمله کثرت‌گرایی دینی که نظریه ایست هم دین‌شناسانه و هم معرف‌شناسانه در باب حق‌بودن ادیان و محق‌بودن دین‌داران و نظریه وحدت متعالی ادیان که تمامی ادیان را به مثابه‌ی راه‌های پر فراز و نشیبی می‌داند که سرانجام انسان را به قله وحدت و کامیابی می‌رسانند. در جوامع دینی معاصر از اهمیتی دو چندان برخوردار شده است.

 

در میان متفکران ایرانی تکثرگرایی را در نیمه دوم قرن ۲۰ ابتدا محمدحسین میمندی نژاد مطرح کرد اما رواج و گسترش جدی‌تر این نظریه در ایران با ترجمه کتاب‌های «فلسفه دین» و «مباحث پلورالیزم دینی» جان‌هیک و تألیف «صراط‌های مستقیم» عبدالکریم سروش صورت گرفت و طرفداران زیادی پیدا نموده و گفتمان‌ها و کتب زیادی در تأیید و نقد آن بیان و نگاشته شد. این متفکران در طرح مباحث خود از مبانی فلسفی به ویژه مبانی فلسفی غربی بسیار بهره برده‌اند. از سوی دیگر سنت‌گرایان که در مقابله با تجدد‌گرایی بر آمدند عهده‌دار شرح و بیان حکمت خالده‌اند که در بطن ادیان گوناگون و در پس صور متکثر سنت‌های متفاوت جهان قرار دارد. «وحدت متعالی ادیان» که نام نخستین اثر “شوان” است حاکی از پلورالیسم خاص این دیدگاه است. دکتر نصر نیز به عنوان یک فیلسوف سنت‌گرا مهم‌ترین چالش فراروی اسلام را از یک سو سکولاریسم و از سوی دیگر چالش تنوع ادیان و پلورالیزم دینی می‌داند و از آنجا که در قلب منظومه‌ی فکری نصر، عرفان و تصوف اسلامی قرار دارد، مبانی و دلایل او بر وحدت متعالی ادیان برگرفته از عرفان نظری و تفکر صوفیانه است.

 

۱-۳- پرسش ‌های اساسی تحقیق

 

• مبانی و محتوا و نتایج نظریه تکثرگرایی دکتر سروش چیست؟

۲- مبانی و محتوا و نتایج نظریه وحدت متعالی ادیان دکتر نصر چیست؟

 

۳- این دو نظریه در مبانی و محتوا و نتایج، چه اختلافات و نقاط مشترکی دارند؟

 

۱-۴- فرضیه‌ها و پاسخ‌های احتمالی تحقیق

 

۱- به طور کلی طراحان پلورالیزم معتقدند که هدف از طرح پلورالیزم، جلوگیری از جنگ و نزاع انسان‌ها است. بنا به گفته‌ی سروش «کثرت‌گرایی دینی نظریه‌ای است معرفت‌شناسانه و دین‌شناسانه در باب حق‌بودن ادیان و محق‌بودن دینداران و این کثرت نازدودنی و نارفتنی است و حادثه‌ ای طبیعی و مقتضای ادراک آدمیان است»[۲]

 

هدف این نظریه؛ امکان مشروعیت فهم‌های دیگر به غیر از فهم رایج و قرائت رسمی است، او معتقد است که کثرت نازدودنی ادیان مسئله‌ای طبیعی است و با هدایت‌گری خداوند، تمام ادیان از حقانیت یکسانی برخوردارند. مبانی معرفتی دکتر سروش ابتدا در چهارچوب فلسفی کانت شکل می‌گیرد و بعدها تحت تأثیر هرمنوتیک فلسفی هایدگر و گادامر، تجربه‌گرایی دینی شلایر ماخر، پرسپکتویسم نیچه و بهره‌گیری از عارفان قرار می‌گیرد.

 

۲- از دیدگاه سنت‌گرایان براساس نظریه وحدت متعالی ادیان اثبات برتری یک دین نسبت به ادیان دیگری بلاموضوع است؛ چرا که همه‌ی ادیان از منبع واحدی سرچشمه می‌گیرند پس با تکیه بر آن می‌توان به تساهل و تفاهم در میان ادیان رسید و دیگر این‌که به واسطه این نظریه می‌توان تفاوت‌های صوری و همگرایی ذاتی میان ادیان را درک کرد. وی در نظریه وحدت متعالی ادیان بر این باور است که همه ادیان تجلی یک دین واحد هستند و ما یک دین بیشتر نداریم با این بیان، او اولاً باطن ادیان را یکی می داند؛ هر چند ظاهر آنها با هم ناسازگار باشند؛ دوم، حکمت باطنی و جاودان را امری مشترک در میان ادیان می‌بیند که توان ایجاد سازگاری میان ادیان را دارد؛ و سوم آن‌که همه ادیان بزرگ را دارای ریشه‌ای الهی می‌داند. چهارچوب فکری دکتر نصر در ابتدا با الهام از ای.کی. کواماراسوامی، بورکهارت و خصوصاً فریتهوف شوان بر مبنای فلسفه جاویدان شکل می‌گیرد و سپس تحت تاثیر عرفان نظری و صوف اسلامی به ویژه عرفان ابن‌عربی و مولوی قرار گرفته، با بهره‌گیری از فیلسوفان اسلامی چون شیخ اشراق و ملاصدرا مبانی نظریه‌ی خود را پایه‌ریزی می‌کند.

 

۳- با توجه به اینکه نظریه سروش و نصر هر دو قرائتی جداگانه از کثرت‌گرایی‌اند، اما آنچه قابل ملاحظه است نتیجه و هدف آن‌ها است. گرچه هردو در مبانی و محتوا با یکدیگر اختلاف‌ نظر دارند، اما در نتیجه و هدف به یکدیگر نزدیک می‌شوند و باید گفت هرچند به دشواری می‌توان اشتراکاتی را در میان آن‌ها یافت، اما در مقام مقایسه بزرگ‌ترین وجه تشابه دغدغه‌ی فکری ایشان برای اثبات حقانیت ادیان و رستگاری پیروان آن‌ها است و استفاده‌ی سروش از مبانی تجربه‌گرایانه و اعتقادش به انسانی‌بودن آموزه‌ها و تفاوت‌های ادیان و لزوم جرح وتعدیل آن‌ها و در مقابل، الهی و آسمانی دانستن تمام آموزه‌های ادیان مختلف و جایز ندانستن دستکاری آنها از نظر نصر بارزترین وجه اختلاف این دو متفکر است.

 

[۱] ر.ک : لگنهاوزن ، محمد ، اسلام و کثرت گرایی دینی، صص ۳۴-۳۵

 

[۲]. سروش، عبدالکریم، صراط‌های مستقیم، ص۲٫

 

 

متن کامل را می توانید دانلود نمائید

 

چون فقط تکه هایی از متن پایان نامه در این صفحه درج شده (به طور نمونه)

 

ولی در فایل دانلودی متن کامل پایان نامه

 

 با فرمت ورد word که قابل ویرایش و کپی کردن می باشند

 

موجود است

 

تعداد صفحه : ۲۲۱